Nije svakidašnja pojava u Holivudu da jedan horor-triler dobije “Oskar”. Takođe je nesvakidašnja pojava da jedan horor-triler dobije “Oskar” za najbolji film. Onda je pogotovo nesvakidašnje kada je jedan horor-triler nagrađen “Oskarima” za najbolji film, najbolju režiju, najboljeg glumca, za najbolju glumicu i najbolji prilagođeni scenario. Sve navedeno je za sada pošlo za rukom samo jednom filmu – “Kad jaganjci utihnu” (“Silence of the Lambs”).
Valjanost i uspješnost horor filma se obično mjeri šok-faktorom koji on posjeduje. Šok-faktor bi bilo sve što publiku iznenađuje i plaši, što je u domenu morbidno-neobičnog, zastrašujućeg i mračnog. Rijetki su filmovi koji uspiju da obuhvate sve ove elemente i da u isto vrijeme budu primjeri vrhunskog filmskog stvaralaštva. Obično je slučaj da šok-faktori moraju da budu u prvom planu, a tada film već ostavlja malo prostora za utvrđivnje i istraživanje ili karaktera, ili teme, ili nekog drugog domena priče. Tako da često horor filmove možemo svesti na i opisati nabrajanjem onih nekoliko scena izuzetnog krvoprolića ili nekog drugog majstorstva ekipe za specijalne efekte.
Slučajeve horor filmova koji uspijevaju da budu više ili mnogo više od šok-filmova obično imamo kada se desi da tim istaknutih filmskih stvaralaca odluči da stvara film koji nominalno spada u žanr horora ili triler-horora. Primjeri za ovakve slučajeve nisu mnogi. Među najčuvenijima i najuspješnijima su: “Psiho” (“Psycho”), “Rozmerina beba” (“Rosemary's Baby”), “Isijavanje” (“The Shining”), i “Kad jaganjci utihnu”.
Ono što tada imamo je, u stvari, subverzija standarda horor žanra, poništavanje ili preusmjeravanje značenja tipičnih odlika i tehnika horor filma (prepasti publiku, šokirati, izložiti ih krvi i iznutricama).
Detektiv
Iako ovaj film zvanično pripada detektivskom, proceduralnom, kriminalističkom i triler žanru, opet se radi o subverziji. Ovaj put zasluga pripada autoru romana, Tomasu Herisu (Thomas Harris), koji je istinitu priču o Edu Ginu (Ed Gein), najčuvenijem američkom serijskom ubici, inspiraciji za Hičkokov “Psiho” i Huperov “Teksaški masakr motornom testerom” (“The Texas Chainsaw Massacre”), uveo iz horor žanra u detektivski žanr (iako nije zvanično riječ o detektivu, pogotovo privatnom detektivu, a jeste riječ o proceduralnoj priči, koja je podžanr detektivskog žanra, zvaćemo “Jaganjce” detektivskim zapletom).
Heris je jednu od najmračnijih priča Amerike, koja i danas nastavlja da fascinira, oslobodio tipičnih mahinacija horora i, u isto vrijeme, obogatio detektivski žanr.
Po strukturi, priča detektivske istrage i zapleta ostaje tipična – Šerlokovska, Poarovska, Marloovska, Spejdovska ili Megreovska: detektiv je lovac na ljude; on je onaj koji je najveći poznavalac i najveći ljubitelj svoga svijeta, kao i njegov najprimjerni simbol. On je tačka u kojoj jedan sistem komunikacije, jedan svijet, dešifruje sam sebe, upoznaje sam sebe. On je Enigma mašina svog svijeta.
Tako je Šerlok simbol viktorijanca, erudite, gutenbergovskog čovjeka, imperijalne svijesti, sistema. Tvrdokuvani detektivi nisu daleko od prljavštine i šljama ulica na kojima hvataju još prljavija i izopačenija bića, koja nekad zovu ljudima, a njihova sposobnost detekcije je egzistencijalna i svodi se na samosvjesni nihilizam, unutar kojeg proizvoljno biraju društveni poredak kao jedinu vrijednost do koje im je stalo – samo zato što je to stvar “osnovne pristojnosti”.
Herisov svijet je frojdovski svijet, svijet u kojem smo svi pacijenti zreli za doktorov kauč – ili ludnicu. I, shodno tome, tačka samorazumijevanja takvog svijeta je doktor Lektor, psihijatar.
Lektor je definitivno psihički bolesnik, u ludnici je, samici, maksimalno obezbjeđenje, kanibal. Ali, ipak, pošto u njegovom svijetu živimo, samo nam on može pokazati put. Još jedna bitna stvar – teško je razlikovati Lektora od drugih junaka djela.
Klarisa je takođe kompleksna individua, sa interesantnim primjerom Elektrinog kompleksa i ova uloga se pokazala, uz još par, kao proročka za Džodi Foster (Jodie Foster), jer njeno javno priznavanje homoseksualnosti nikome nije došlo kao iznenađenje (a Keli Mekgilis?). Doktor Čilton je poremećeno ljudsko biće, Bafalo Bila (Eda Gina) ne moramo posebno naglašavati, njegova djela govore dovoljno.
Ovdje staju Herisove specifične zasluge i neophodno je razmotriti ulogu filma, naročito ulogu reditelja, Džonatana Demija (Jonathan Demme).
Herisova priča, osim već opisanih karakteristika, je čuven primjer ženskog junaka, ženskog junaka u muškom svijetu. U Herisovom djelu, žene su stoka za dranje, potrošni materijal. Klaris je šegrt FBI-a, gdje je gledaju sa podozrijevanjem, gdje je odmjeravaju i gdje joj snishode, uprkos izvanrednosti njenih ocjena i njene spremnosti.
Takođe, simbol junakinje romana je jagnje, proljetno jagnje na klanju: žrtva. I u rukama Bafalo Bila, i u rukama društva, ona je nužno žrtva. Upravo u ovim tačkama stoje izazovi sa kojima su se suočili Demi i njegov direktor fotografije Tak Fudžimoto (Tak Fujimoto).
“Zar ne osjećaš oči kako se kreću po tvom tijelu?
I zar tvoje oči ne traže stvari koje želiš”
Prvi problem, i najznačajniji, tiče se Klaris kao žrtve. Demi i Fudžimoto su ga riješili jezikom pogleda. Najdominantnije izvedeno u scenama dijaloga Klarise i Lektora, kadriranje je postavljeno tako da je njen pravac pogleda uvijek pored objektiva, malo iznad, dok su Lektorovi pogledi, upućeni njoj, uvijek skoro direktno u objektiv.
Lektor nije izuzetak, jer i drugi likovi, kada posmatraju Klaris, gledaju direktno, skoro direktno, u objektiv.
Kraford
Doktor Čilton
Policija Zapadne Virdžinije
Čak i ovaj brat
Rezultat je osjećaj intenzivnog i direktnog posmatranja nas (publike) i Klaris zajedno. Mi, kao publika, smo u njenoj poziciji – u poziciji žrtve. Tako da je linija poistovjećivanja, izvedena putem ovog usmjeravanja tačke gledanja: posmatrač-Klarisa-jagnje-žrtva-mi (publika). Ova linija poistovjećivanja je jedan od razloga involvišućeg kvaliteta ovog filma.
Pozicija koja bi se mogla nazvati feminističkom nije nedvosmisleno obezbjeđena ovom filmu. Da, Demi koristi jezik filma da do kraja u djelo sprovede Herisove i Talijeve (Ted Tali je scenarista filma) teme i da stavi Klaris u poziciju objekta, koji na kraju preovladava i nadilazi svijet koji je objektivizuje, ali očigledno je da je pozicija žene iskorištena samo iz razloga lakog prihvatanja pozicije žene kao pozicije žrtve. Suštinski, film se bavi temom žrtve, a žena je izabrana za žrtvu.
Ovo možemo tumačiti biološki i reći da smo dobili uvid u animalnu situaciju opsjedanja ženke, sa cjelokupnim društvom, od bolesnika koji deru žene do zvaničnih institucija, u ulozi mužjaka u sezoni parenja (koju možemo zvati “istorija”).
U ovom slučaju biologija određuje stvar i čini nemogućim da se zamisli obrnuta situacija – muškarac u ulozi Klaris.
Tako da, iako je žrtva (žrtveno jagnje) tema priče, našlo se nemogućim žrtvu tumačiti bolje nego ženom – iako ona eventualno prevladava svoju poziciju (postajući bolja od muškaraca u svom poslu, ali ne nalazeći, niti naglašavajući ikakvu mogućnost romantične veze sa bilo kim).
