Dugo toplo ljeto u svijetu stripova je u znaku spektakla, ogromnih marketinških „događaja“ (tzv. crossover event). Ako postoji paralela u drugom mediju, najsličniji su tome filmski ljetni blokbasteri. S bitnom razlikom da su strip događaji još isprazniji spektakli sa puno akcije i malo logične priče. Svi najpoznatiji likovi jednog fiktivnog univerzuma se nađu na istom mjestu. Da bi ispratili “priču” morate kupiti do 20 različitih stripova u toku mjeseca i tako par mjeseci ljeta. Samo u kapitalističkom raju Americi su mogli osmisliti ovaj “poslovni model”. Oba velika izdavača su jednako krivi, sve zarad kratkotrajnog povećanja prodaje.
Naravno, za vrijeme devedesetih godina prošlog vijeka, u tzv. “mračnom dobu stripa”, jeftini trikovi su odnijeli šalu. Uredništvo Marvela je posebno bilo “kreativno”. Od 10 različitih naslovnica za jednu epizodu stripa (kolekcionarski predmeti bez ikakve vrijednosti) do specijalnih tehnika štampanja i farbe za iste te naslovne strane koje bi privukle kupce. 3D naslovnice, zlatne, srebrne, hologramske naslovne strane… sve ne bi li prodali isti strip više puta. Što je najgore, kratkotrajno je i povećalo prodaju. Ali, balon je morao da eksplodira kad-tad.
Glavni Marvelov problem u devedestim godinama je bio nedostatak finansijske sigurnosti. DC stripovi nikada nisu imali taj problem, čak i kad su 20 godina prodavali manje stripova od Marvela, nisu bili ugroženi, jer su bili dio medijskog carstva Warner Bros-a. Marvel nije imao taj luksuz. Špekulisanje na berzi i česte promjene u vlasničkoj strukturi konstantno su štetili ovoj maloj kompaniji. Sten Li (Stan Lee) je imao gotovo ambasadorski status, prebacili su ga iz Njujorka u Holivud da bi mogao lobirati za multimedijalne projekte po Marvelovim licencama. Dugoročno, danas znamo da ih je to i spasilo.
Ali, idemo korak po korak. Godina je 1996, balon je bio pred pucanjem, a većina trikova iskorišteni. Ostao je posljednji, ultimativni crossover – Marvel protiv DC-a. Dva univerzuma su se sudarila u ljetnom spektaklu od kojih su oba izdavača profitirala. Ali, bilo je to premalo, prekasno… Marvel je do kraja godine proglasio bankrot. Ne samo što su otpustili trećinu radne snage, zamalo su uništili i samu industriju. Stotine specijalizovanih strip trgovina je moralo da bude zatvoreno, jer tržište je umiralo. Čitaoci su bili razočarani, jer nekoliko godina nisu vidjeli dobru priču, samo razne marketinške trikove koji su im ispraznili džepove. Marvel je morao nešto da mijenja.
Moram spomenuti Avi Arada, dobrog prijatelja Stena Lija i čovjeka koji ima velike zasluge zašto danas gledamo filmske hitove po Marvelovim stripovima. Dvadeset godina se borio da nađe studije spremne da ulože u filmske adaptacije. Godine 1998, u najtežim danima po Marvel stripove, donio je dobre vijesti. Blejd (Blade) je bio skromni hit, ali ako je drugorazredni nepoznati strip lik uspio, onda bilo koji Marvelov lik je potencijalni kino hit. Važno je samo napraviti ugovor sa određenim filmskim studijem. Nada se vratila.
Iste godine, u pokušaju da vrate povjerenje čitaoca, Marvel je pokrenuo podetiketu Marvel Vitezovi (Marvel Knights). Ozbiljniji stripovi, sa naglaskom na priču, a ne trikove, brzo su vratili prave vjernike (kako ih je Sten zvao). Ključan strip – neki danas govore da je baš taj strip spasio Marvel – bio je “Derdevil” (“Daredevil: Guardian Devil”, 1998) iz pera Kevina Smita (Kevin Smith, kreator “Džeja i Tihog Boba”). Nakon dugo vremena, “Derdevil” je bio dobar strip. Saradnik Smitu je bio crtač Džo Kvesada (Joe Quesada), inače urednik podetikete.
Strip je privukao pažnju publike i prodaja je to pratila. Kvesada je toliko dobro odradio svoj posao, da ga je čekalo unapređenje u glavnog i odgovornog urednika Marvel stripova. Na tom poslu je ostao cijelih 10 godina, i jedini je čovjek poslije Stena “The Man-a” koji je bio toliko dugo na toj poziciji. U ranijoj kolumni o “X-Men” stripovima sam nabrojao nekoliko dobrih stripova iz tog perioda, koji ne bi nikada postojali da Džo nije bio glavni urednik spreman da pokuša nešto novo.
U godinama koje su dolazile vidjeli smo uspjeh Brajan Singerovih (Brian Singer) “X-Mena”. Poseban momenat je uspjeh Sem Reimijeve (Sam Raimi) “Spajdermen” (“Spiderman”) trilogije. Čak ni promašaj od “Derdevil” filma iz 2003. nije mogao ništa rastućem brendu. “Spajdermen 2”, koji je nekoliko godina važio za najbolji Marvelov film, zaradio je blizu 800 miliona dolara. Avi Arad, producent filma, bio je prezadovoljan. Ali, problem je i dalje postojao. Marvelovi stripovi su dobijali samo mizerni komad finansijskog kolača. Sve je ostajalo velikim studijima, koji su samo “licencirali” Marvelove likove za određeno vrijeme. Dugo im je trebalo da se sjete da bi im bilo isplatnije da sami prave filmove po svojim likovima. Samo je nedostajao početni kapital.
Znate već gdje ova priča vodi, ali napraviću još jednu digresiju, da porazgovaramo o sljedećoj velikoj stvari u stripovima koji su vratili kredibilitet Marvelu. Ultimate podetiketa Marvel stripova je 2000. uradila nezamislivo. Privukla je nove čitaoce.
Osmišljeni kao novovjekovne verzije dobro poznatih heroja, sa pričama koje su počele iz početka, pokazali su se kao stvar koju čitaoci hoće. Nove interpretacije starih ideja, poput novog afroameričkog identiteta Nika Fjurija (Nick Fury), naći će svoj put u budući filmski univerzum. Moram naglasiti da su posebno važni dobri ugovori o licenciranju koje je Marvel sklopio da bi strip bio distribuisan globalno. Ultimate Marvel stripovi su prvi superherojski stripovi koje smo čak i mi na Balkanu mogli redovno da pratimo. Izdanje “Spajdermena” i “X-Mena” je distribuisano u sve države bivše Jugoslavije. Pubertetski ja je bio više nego srećan, iako se cijene nisu uklapale u naš životni standard. Drugi problem je što su Marvelove cjene ohrabrile i ostale izdavače kod nas da usklade cijene evropskih stripova sa američkom konkurencijom. Tržište nikada neće više biti isto.
Ali, vratimo se u Holivud. Decenijski napori Avija Arada i Stena Lija konačno će uroditi plodom. Ova dvojica su još u devedesetima osnovali Marvel Films kompaniju, koja je uspjela pokrenuti TV crtane serijale po “Spajdermen” i “X-Men” licenci (autor je odrastao na njima). Arad je bio dugo godina na čelu Marvel Films-a, ali bankrot je pomutio sve planove. Tek 2003. godine, vizija o Marvel studijima će biti kristalno jasna, suluda ideja o zajedničkom univerzumu poput onog u stripovima, koji je Sten osmislio, samo na filmskom platnu.
Dvije godine poslije će biti osiguran i početni kapital, poslovnim ugovorom u kojem je Marvel rizikovao sve. Ako film ne bude komercijalno uspješan, izgubiće vlasništvo nad intelektualnim pravima na svoje likove. Ali, svi dobro znamo da je kamen temeljac buduće mega franšize “Ajron Men” (“Iron Man”, 2008) bio hit. Moram vam priznati da prije 10 godina nisam vjerovao da će Marvel uspjeti u ovom poduhvatu. Baš zato što sam bio čitalac američkog stripa, “crossover” efekat mi se činio nemogućim za odrađivanje na velikom ekranu. Suicidalan gotovo. Ali, šta ja znam?
Trendovi su se toliko promjenili u međuvremenu, da sam Kevin Smit, filmski radnik i stripadžija nije mogao ni sanjati o svim ovim superherojskim blokbasterima. Tokom 2009, Marvel je opravdao svoj status u jednom od najvećih korporativnih preuzimanja, kada je Dizni (Disney) došao i progutao ih unutar svoje mašinerije. Niko ih više ne može zaustaviti. G
ledao sam cifre od prošle godine, i Marvelov sinematografski univerzum je već tada zaradio blizu 20 milijardi (20.000.000.000$ !!!). Cifre su iz perioda izlaska “Građanskog rata” (“Captain America: Civil War”, 2016), koji je važan jer je bio pravi event/crossover film kakav su obećavali/promovisali (ne računam “Avengers-e 1 i 2”). Ako mi ne vjerujete, pogledajte hibrid od filma iz iste godine “Batman Vs Supermen”, koji je još nespretnije na brzinu pokušao da odradi isto. Čudna vremena, nema šta. Još uvijek nisam uvjeren koliko je to dobra stvar. Za uzimanje keša nesumnjivo, ali inače…
Stripovi se nikada manje nisu prodavali, ali njihovi junaci su svuda oko nas. Najprodavaniji američki strip zadnjih par godina jeste iz Marvelove kuhinje, ali nije nijedan od njihovih dobro poznatih likova, već strip adaptacija “Ratova zvijezda” (“Star Wars”). Marvel je, nakon svih muka, došao u poziciju jednog DC stripa, da se ne moraju uopšte brinuti oko broja prodatih stripova, već isključivo žive od licenciranja i multimedijalnih projekata.
