“Nismo više sputani reklamni prekidima, opterećeni prajmtajm, 19.30, 20.30 terminima emitovanja, ograničenjima na 20 ili 45 minuta trajanja, pa ni tradicionalnom tročinskom strukturom priče. Ono što sada (na servisima poput Netfliksa) dobijamo je vrsta hibrida, koja će, nadam se, dovesti do toga da moj odnos sa daljinskim upravljačem postane nalik mom odnosu sa knjigom, i da ću pri spuštanju i podizanju daljinskog imati isti onaj osjećaj koji imam kada uzimam ili odlažem dobar roman.”
Ovim riječima je Finčer (David Fincher) sažeo svoj pristup “Majndhanteru”(“Mindhunter”) i svoje razloge za pravljenje nečega poput ove serije. Tekst počinjem baš ovim riječima, jer smatram da je ono što govore najvažnija stvar u vezi “Majndhantera”. Zato što je riječ o seriji čije zadovoljstvo stoji na granici između Sajmonove (David Simon) “Žice” (“The Wire”) i hiperstilizacije na koju smo navikli kod Finčera. Sličnost “Žici” je u potpunom razbijanju standardnih narativnih struktura i puzećem razvitku radnje, koji ostavlja više mjesta razvijanju likova i građenju tema – tako da ovdje nećete imati velikih događaja, i kraj prve sezone će se otkriti tek kao prvi korak u radnji koja bi mogla trajati nekoliko sezona.
Finčer je čovjek opsjednut progresom i narušavanjem standardizovanih formi pripovijedanja – što vizuelnog, što narativnog. Naravno da je on jedan od pionira digitalnog filma, koji je objeručke prihvatio nešto što mnogi filmski radnici smatraju ikonoklazmom. Naravno da on prvi implemetira sve moguće inovacije na polju softvera, koje bi na bilo koji način mogle produkcijski proces učiniti bržim i efikasnijim. Naravno da je opsjednut upotrebom CGI i mogućnošću potpune manipulacije slikom. Razlika između nega i većine drugih filmadžija je ta što on CGI koristi isključivo u svrhe realizma, tako da ove intervencije rijetko primjetite.
Sa narativne strane, primjetite da rijetko koji od njegovih filmova ima standardnu tročinsku strukturu i da je redovno riječ o pet činova – odatle njihovo duže trajanje i onaj osjećaj novine, koja, recimo u slučaju “Zodijaka” (“Zodiac”) zna da smori neke gledaoce.
Finčer hoće da film postane roman, da ima sve strukturalne slobode romana i smatra da to može postati danas, uz pomoć Netfliksa (u njegovom slučaju). Ovo ima smisla, jer su tradicionalne strukture naracije i onako uslovljene načinima na koji su se filmovi snimali i pikazivali u prošlosti – dakle, ekonomskim i tehnološkim razlozima. Čim se oba uslova promijene, nema smisla glorifikovati prošle forme i od njih praviti kultne objekte – treba ih prevazići.
I sami znate da redovno možete naslutiti velike preokrete u većini holivudskih filmova, znate često i kada će se nešto desiti, a prilično dobro pogađate i šta će se desiti. Tročinska struktura je postala dosadna i predivljiva. I ona ne funkcioniše samo u igranim filmovima. Serije su najčešće isto tako predvidljive i njihove forme predstavljaju razvučene tročinske etape.
“Igra prijestola” (“Game of Thrones”) se dugo činila kao najsavremenija stvar na svijetu, iako je govorila nekom fantastičnom srednjem vijeku, jer je nudila bezobrazna i oslobađajuća prevazilaženja i zanemarivanja tradicionalnih načina pripovijedanja – iznenađivala nas je, kako bi priče i trebalo da nas iznenađuju, i činila se kao sadržaj prikladan zrelom gledaocu. Infantilizacija gledališta je dolazila iz straha za novac. Ponudite im arhetipske narative, jer iz antropologije i psihologije znamo da oni uvijek rade – to je bila filozofija. Sada se čini da imamo izlaz, i Finčer ga je rado dočekao.
Oprostite na predugom uvodu, ali kad već govorimo o drugačijim i dužim formama…
Ovaj uvod je i vrsta upozorenja. Ovdje nećete dobiti glorifikaciju serijskih ubica. Ovo nije “Hanibal” (“Hannibal”), ovo nisu ni “Jaganjci” (“The Silence of the Lambs”) – iako je film dalko bliži “Jaganjcima”, nego “Hanibalu” (seriji, ne filmu – tom filmu ništa ne smije biti blisko).
Kada su pravili “Zodijak”, Finčer i Savidis (Harris Savides) su se usaglasili da ne žele praviti film koji bi serijske ubice obožavale i rado imale u svojim kolekcijama – takav film je bio “Sedam” (“Se7en”). Svijet filma poput “Sedam” stilizuje svijet u vidu mračnjaštva i distopijskog očaja, čineći ga onakvim kakvim bi ga mentalno uznemirena osoba mogla vidjeti, bezvrijednim i naseljenim bićima koja ne zaslužuju život. Takva perspektiva dolazi iz noar naslijeđa, na koje se “Sedam” naslanja, ali i iz scenarija, koji zahtjeva da vidimo svijet iz perspektive glavnog antagoniste, serijskog ubice Džona Doa, koji bira svoj žrtve inspirisan sa sedam smrtnih grijehova, i koji teži tome da razobliči palost i grijehovnost svijeta.
U slučaju “Zodijaka” i u slučaju “Majndhantera”, pristup je potpuno suprotan. Perspektiva koju imamo, iako finčerovski stilizovana, perspektiva je procedurala, istrage. Ipak, niti smo u vizuri zločinca, niti smo u vizuri detektiva (agenta, u ovom slučaju), već se nalazimo iznad – gotovo u položaju istoričara. Za Finčera, ova vrsta brutalnih zločina ne smije da bude glamurizovana ni sa jedne strane, jer bi i protagonistička i antagonistička perspektiva pravila kult od zločinca, onako kako već imamo tu uvrnutu društvenu fascinaciju serijskim ubicama.
Umjesto seksi morbidnosti nečega poput “Sedam”, pa i “Djevojke sa tetovažaom zmaja” (“Män som hatar kvinnor”), ovdje dobijamo mnogo, mnogo, mnogo, mnogo, mnogo, mnogo, mnogo, mnogo, mnogo, mnogo razgovora.
Finčer napominje koliko je teško bilo naći reditelje koji će moći režirati ogromne dijaloške scene, u kojima se ništa osim razgovora ne dešava. Većina reditelja je imala potrebu da razbije razgovore nekakvom akcijom, tučom, napadom i slično, ali to nije bila opcija. Tek kada vidite način na koji Finčer, koji je režirao prve i posljednje dvije epizode, režira razgovore, kako svaki sitni napredak verbalnog i psihološkog okršaja koji vode agenti i ubica sa kojim razgovoaraju pretvara u malu predstavu, sačinjenu od minucioznih peripetija i obrta, vidjećete i njegovu vještinu i na šta je tačno mislio kada je poistovijetio seriju i roman.
Stajući na stranu nauke, početaka bihejviorizma u kriminalnim istraživanjim i početaka psihološkog profilisanja zločinaca, pogotovo serijskih ubica, Finčer hoće da nam pokaže kako je tačno došlo do toga da postoje ljudi koji istražuju serijske ubice. Kako je došlo da toga da postoje ti profiličari, koji se pojave na mjestu zločina ili pogledaju dokumenta i kažu vam da tražite bijelog muškarca, između 35 i 40 godina starosti, pripadnika lokalne zajednice, koji ima takve i takve navike življenja i sl.
Zasnivajući svoje junake na ljudima poput Džona Daglasa (John Douglas), pionira kriminalnog profilisanja, na kome je Tomas Heris (Thomas Harris) već zasnovao svoga Džeka Kraforda iz serijla o Hanibalu Lektoru, Finčer uspostavlja jednu fiktivnu istoriju, ali snažno zasnovanu na realnoj. Intervjuišući osuđene serijske ubice, FBI agenti Holden Ford (Jonathan Groff) i Bil Tenč (Holt McCallany) žele da uspostave sistemsko i naučno rješenje za analiziranje i prepoznavanje budućih serijskih ubistava. Dok ovaj proces sakupljanja znanja i uvida u način na koji serijske ubice razmišljaju pokazuje očigledne koristi u rješavanju aktuelnih slučajeva, on počinje da utiče na živote dvojice agenata, Holdena posebno. E, tu stvari postaju zanimljive.
Jedna rečenica se konstantno prolama i u seriji i u intervjuima koje ekipa daje povodom serije: “Ovi ljudi (serijske ubice) i jesu najčešće ubijali žene”. Rečenica je bitna, jer ukazuje na veliku ponornu temu ove serije, a i većine drugih filmova o serijskim ubicama. Ponorna tema je mizoginija.
Budimo radiklani, na kraju krajeva, i govorimo o najradikalnijem ljudskom ponašanju, o serijskim ubistvima, kasapljenju, mučenju, o punom paketu mizantropskog djelovanja, pa recimo da je jedna od teza svakog pametnog filma o serijkim ubicama, a “Majndhanter” je upravo to, ta da ultimativni izraz patrijarhata nisu porodice, već serijske ubice.
Činjenica da kada govorimo o serijskim ubicama prvenstveno govrimo o muškarcima koji muče i kolju žene ne smije biti zanemarena. Pogledajte samo dosadašnje Finčerove filmove i pronaći ćete jasno prepoznavanje ove činjenice i njenih posljedica.
Počnimo od najblatantnijeg primjera. “Hoću da mi pomogneš da pronađem ubicu žena”, kaže Majkl Blumkvist Lizbeti Salander u filmu čiji nastavak se zove “Muškarci koji mrze žene”, a čija radnja je svojevrsni procedural o hvatanju serijskog ubice. Uzmite onda činjenicu da je junakinja njegovog posljednjeg filma, “Iščezla” (“Gone Girl”), žena koja je odlučila da reaguje na društveno uslovljene uloge ponuđene ženama, i da čitav film preispituje i provocira temu ovih uloga. Uzmite u obzir da je jedna od tema “Borilačkog kluba” (“Fight Club”) kriza maskulinosti, uveliko izazvana pojavom feminizma i prevrednovanjem tradicionalnih načina uspostavljanja muškosti. Kao i “Borilački klub”, “Igra” (“The Game”) je hičkokovski narativ o infantilnoj neurozi zrelog i uspješnog muškarca, a čitava radnja je posvećena njegovom prevazilaženju preduge infantilne faze, pogotovo nepovjerenja prema ženama. Uzmite u obzir da je junakinja njegovog prvog filma žena koju proganja ogromni falus, koji je već položio u nju svoje sjeme.
Ultimativni izraz pomenute teme su, naravno, “Jaganjci”. Film koji je i narativno i vizueno zasnovan na poistovjećivanju žena sa stokom za dranje – Bafalo Bil dere kožu sa žena, Klaris Starling je stavljena u poziciju ultimativne društvene žrtve načinom na koji je muškarci posmatraju, doživljavaju i načinom na koji reditelj Džonatan Demi (Jonathan Demme) kadrira čitav film, tako da svaki muškarac u njemu zuri direktno u kameru, tako stvaljajući gledaoca pod nepodnošljivo muško zurenje u Klaris. Pauelov (Michael Powell) “Peeping Tom” ima isti pristup, a preteča svima je dobri stari Hič (Alfred Hitchcock), koji je u samo nekoliko godina karijere, davnih četrdesetih, pedesetih i šezdesetih, napravio veliku studiju muške infantilnosti i mizoginije.
Od “Vrtoglavice” (“Vertigo”) do “Psiha” (“Pscyho”), kao i od “Igre” do “Majndhantera”, prešli smo put od muškarca koji projektuju svoju sliku demonski zanosne plavuše sa kojom ne može izaći na kraj, kojeg majka sputava da postane muško, koji je vječiti dječak, vječiti Džimi Stjuart (James Stewart) ili Keri Grant (Cary Grant), pa do onog drugog vječitog dječaka, Normana Bejtsa, koji se okreće izvoru svoje neuroze, kasapi ga i obožava u isto vrijeme.
Isti put, od Džimija Stjuarta do Normana Bejtsa, prelazimo i u “Majndhanteru”. Jer, izlažući se mahinacijama serijskih ubica, ljudi koji su – bar oni sami tako tvrde – samo reagovali na tlačenja svojih majki (u većini slučajeva), i sami agenti, a pogotovo Holden Ford, raskrivaju slične lične reakcije.
Nakon razgovora, Holden počinje da propituje svoju djevojku o broju muškaraca sa kojima je spavala, postaje nepovjerljiv. I iako je ambicija centralna tema njegovog lika, ne možemo zanemariti socijalnu muško-žensku dramu koju Finčer uspostavlja. Samo treba primjetiti da serijske ubice nisu stranci, već jedni od onih za koje komšije “nikad ne bi rekle” da bi bili u stanju učiniti nešto slično.
Potpuno integrisani u tradicionalnu zajednicu, ovo su ljudi koje možemo uspoznati samo ako na njihove slučajeve primjenimo nauku, i to one vrste socioloških pristupa poput Dirkemovog (Émile Durkheim), koji kaže da je kriminalnost odgovor na temeljnu manjkavost društva – ova rečenica je citirana u prvoj epizodi serije. Nakon citiranja rečenice, Holdenova djvojka konstavuje da Holden ne voli žene koje se “ne slažu sa njim”, tj. koje ne klimaju glavom. Čitav odnos Holdena i Debi je izvlačenje na površinu teme da su serijski zločini ultimativni izraz patrijarhata, kao i podteme da su žrtve patrijarhata redovno žene. Sve što istraživači rade je primjena antropoloških, socioloških i psiholoških istraživanja tradicionalnog društva i prihvatanje činjenice da je ekstremna kriminalnost ultimativni izraz istog društva.
Ovo smo uvijek znali o detektivnoj fikciji – to da je ona gnoseološka, tačnije, epistemološka drama/komedija (zavisi od toga da li se zločin rješava i zajednica vraća u stanje sigurnosti ili se zločin ne rješava i istina postaje nedostižna, te se zajednica raspada). Prvi put nam načini funkcionisanja ovog žanra, kao i realnih kriminoloških procedura, izlaze na vidjelo, i to u fenomenalnoj dramskoj formi, režiranoj od strane vjerovatno najvještijeg američkog reditelja današnjice.
Ed Kemper nikad nije bio voljen, ni kućni ljubimci koje je imao kao dijete ga nisu voljeli. Djevojke su ga uvijek smatrale čudnim, tako da ih je morao kasapiti, čineći ih svojim “duhovnim suprugama”, koje su sada zauvijek sa njim, “u duhu”. Majka ga je tlačila i ponižavala, pa je morao da je obezglavi i seksualno opšti sa njenom glavom – detaljno opisujući kakav je osjećaj umetanja penisa u nečiji vrat.
Ako volite ovakve detalje, “Majndhanter” je serija za vas.
