Maja 29. 1453. godine, ambiciozni 21-godišnji otomanski sultan Mehmed II (II. Mehmet) izazvao je potres u zapadnom svijetu. Nakon 57-dnevne opsade, zauzeo je Konstantinopolj, rušeći time Vizantijsko carstvo.
Prvi potez Mehmeda Osvajača, kako će ga istoričari kasnije nazvati (el-Fatih), bio je da umaršira u Aja Sofiju i proglasi je džamijom. Prema mnogim istoričarima, pad Konstantinopolja, hrišćanskog jugoistočnog uporišta tokom 11 vijekova, označio je kraj Mračnog doba.
Mehmedova osvajanja stvorila su i opasnu situaciju za rastuću, trgovački orijentisanu Republiku Veneciju. Prosperitet grada i njegova kulturna vitalnost bili su zasnovani na strateškoj poziciji Venecije kao kapije prema Aziji i Africi te vijekovnoj trgovini sa Vizantijom. Iako će uslijediti decenije povremenih ratova sa Otomanskim carstvom, u iznenađujućem momentu kulturne diplomatije, jedan vješti portret sultana koji je napravio jedan od najcjenjenijih venecijanskih umjetnika pomoći će da konflikt bude zaustavljen.
Smještena na obali Mediteranskog mora, Venecija je uspostavila komercijalne veze sa Konstantinopoljem još u 10. vijeku, stičući ekskluzivne trgovačke privilegije od vizantinskih vladara. Uvozni začini, tepisi, sirova svila, pamuk, ilustrovani rukopisi i rezbareni metal, između ostalog, ostavili su neizbrisiv trag na venecijansku kulturu. Uticaj mavarskih i islamskih stilova i danas je vidljiv u gradskoj arhitekturi. Plodotvorna cirkulacija stranih ideja dodatno je transformisala Veneciju u jedan od najvećih, najbogatijih i najmoćnijih evropskih gradova-država.
Iako je Venecija uspjevala da odbija napade Otomana decenijama nakon pada Konstantinopolja, 1479. godine, kada je Mehmed ponudio mir, malobrojna republika je tu ponudu brzo prihvatila. Uz uobičajeni ratni plijen, poput blaga i teritorijalnih koncesija, sultan je imao i jedan neobičan zahtjev – da Senat Venecije pošalje slikara na dvor u Istanbulu, toj novoj, brzorastućoj prestonici Otomanskog carstva.
Senat je brzo odabrao najpriznatijeg lokalnog umjetnika – Đentilea Belinija (Gentile Bellini).
Belini je pripadao jednoj od vodećih slikarskih porodica u Italiji. Njegov otac Jakopo (Jacopo Bellini) mogao se pohvaliti učenicima kakvi su Đorđone (Giorgione) i Ticijan (Titian), pa je Đentile sa bratom Đovanijem (Giovanni) vježbao u porodičnom ateljeu. Poznat po vrlo detaljnim portretima i kompozicijama velikog formata koje prikazuju Veneciju i njene stanovnike, Đentile je dostigao zvanje zvaničnog slikara Republike.
Đentile i Đovani su bili usred svog najvećeg posla do tada – dekorisanja Duždeve palate – kada je Senat Venecije izdao nalog Đentileu da se zaputi na jedinstvenu diplomatsku misiju. Naoružan albumom očevih crteža kao poklonom za sultana, Belini je krenuo na skoro dvogodišnje putovanje koje će postati katalizator umjetničke razmjene između Evrope i islamskog svijeta.
Belinijev portret vladara iz 1480. godine ostao je jedan od najupečatljivijih predmeta sa njegovog putovanja, tokom kojeg je stvoreno mnoštvo slika, crteža i studija. Danas je jedan od rijetkih portreta najmoćnijeg čovjeka toga vremena i služi kao jasna ilustracija kako umjetnost može da bude diplomatsko oružje.
Smješten sada u Londonsku nacionalnu galeriju, na portretu su vršeni veliki zahvati tokom 19. vijeka, što je dovelo do toga da se ne može ni sa stopostotnom sigurnošću potvrditi da je on plod Belinijeve ruke. Uprkos tome, slika lukavo spaja elemente evropske i islamske kulture te otkriva vještine koje su tako oduševljavale Belinijeve mecene.
U skladu sa tadašnjim evropskim trendovima stvaranja portreta, Belini je sultana naslikao sa nevjerovatnim nivoom detalja, a njegov tročetvrtinski profil oivičen je iluzionističkim ramom. Ipak, Mehmed je predstavljen i simbolima islamskog autoriteta. Njegov crveni kaftan i luksuzni krzneni ogrtač prati bijeli turban, svijen preko crvene takije, što ukazuje na njegov položaj i religijski identitet. Komad draguljima optočenog otomanskog veza visi s donjeg dijela rama. Tri krune – konstantinopoljska, ikonijanska i Trapezuntskog carstva – okružuju ga sa tri strane.
Mehmedov kukasti nos sa oštrim linijama i njegova uvučena brada pokazuju da je sultan cijenio nove pravce u evropskom slikarstvu, koji su favorizovali realizam i hvatali ekspresiju pojedinca u odnosu na idealizaciju. No, nema ničega skromnog u ovom radu. Ispis u donjem lijevom uglu je nekada naslikanu osobu predstavljao riječima “Victor Orbis“, odnosno “Osvajač svijeta“.
The New York Times navodio je citat sultanovog savremenika koji je tvrdio da je Mehmed, kada je vidio nevjerovatnu sličnost svog portreta sa sopstvenim odrazom, nazvao Belinija najvećim slikarom koji je ikada postojao. Dijelom zbog Belinijevog uticaja, slikanje portreta je postalo veoma važan dio otomanskog slikarstva, iako je religijska islamska umjetnost zabranjivala predstavljanje živih bića.
Poput skoro mitoloških Aleksandra Velikog (Aléxandros ho Mégas) ili Akbara Velikog (Abu'l-Fath Jalal-ud-din Muhammad Akbar), Mehmed se pokazao vladarom nevjerovatno širokih vidika, dozvoljavajući izvjestan stepen religijskih sloboda, sve dok su u skladu sa njegovom vlašću. Promovisao je okruženje otvoreno za nove ideje i kulturnu razmjenu, pozivajući evropske i muslimanske umjetnike, naučnike i učenjake na svoj dvor. Osnivao je univerzitete, gradio džamije, akvadukte i palate. Suštinski, išao je ka tome da Istanbul postane prestonica jednog velikog carstva, iako su te njegove ambicije dovodile do loših posljedica po naše prostore.
No, Belini se zahvaljujući njemu našao usred nove renesanse. Pažljivo je proučavao svoje okruženje, praveći mnogo crteža lokalnih muškaraca i žena iz raznih društvenih grupa, posvećujući posebnu pažnju njihovoj odjeći. Radovi koje je stvarao za vrijeme boravka na sultanovom dvoru ukazuju i na to da je imao poštovanja prema kulturi zemlje domaćina. “Sjedeći pisar“, jedna posebno lijepa slika nastala u periodu od 1479. do 1481, empatični je prikaz islamske strasti prema pisanoj riječi.
Po povratku u Italiju 1481, Belini je počeo saradnju sa vojvodom od Mantove. Ono što je iskusio u Istanbulu, međutim, zauvijek je ostalo dio njega. Njegov portret sultana bio je naširoko kopiran u slikarstvu i printovima te postao poznat širom Evrope. Belini i njegovi učenici crtali su na osnovu skica s njegovog putovanja, koje su sadržavale nevjerovatno tačne prikaze turskih haljina. Crteži muslimanskih figura postali su blago za venecijanske renesanse slikare, a ono se prenosilo sa koljena na koljeno i cirkulisalo ateljeima.
Mnoge Belinijeve slike iz ovog perioda bile su ili smještene na Bliski istok ili su sadržavale istočnjačke dekoracije. Islamski tepisi za molitve, ljudi sa turbanima, čak i žirafe – mnogo je istočnjačkih elemenata Belini uključivao, zbog čega se danas smatra začetnikom orijentalne tradicije u zapadnjačkom slikarstvu.
Mehmed je preminuo svega nekoliko mjeseci nakon Belinijevog odlaska. Evropa se radovala – zvonila su crkvena zvona i organizovane proslave. U Veneciji se pronijela vijest da je “Veliki Orao mrtav“. Do kraja njegove vladavine, Mehmedov ambiciozni program obnove transformisao je Istanbul. Međutim, njegov nasljednik, sin Bajazid II (II. Bayezid), bio je vjerski puritanac koji nije odobravao očev internacionalni ukus. Bajazid je Belinijeve slike i crteže izbacio na bazar, gdje su ih za bagatelu pokupili venecijanski trgovci.
Do 16. vijeka, orijentalizam je izašao iz mode, jer su odnosi Venecije i njenih muslimanskih susjeda postali kompleksniji. Venecijanski trgovci su nastavili da trguju istočnim Mediteranom, ali je agresivna otomanska mornarica to činila sve težim i opasnijim. Kao rezultat, venecijanski umjetnici su muslimane počeli prikazivati na sve manje simpatične načine. Najčešći prikazi uključivali su ljude sa turbanima koji su agresivni ratnici ili nižerazredni zabavljači.
I danas je odnos između EU i Turske više fokusiran na migrantsku krizu nego istinsku saradnju. Priča o Belinijevom boravku u Istanbulu stoga je rijedak trenutak plodne interkulturne razmjene između dvije civilizacije, čije su relacije češće bile obojene ksenofobijom, vjerskom netolerancijom i uzajamnim osvajanjima. Slike, medaljoni i crteži koje je Belini stvorio u Istanbulu i po povratku služe kao podsjetnik na benefite koje donosi prelazak granica, ali i vrijeme kada su umjetnici mogli da budu centralne figure u diplomatiji.
Naslovna fotografija: Pixabay.com
Izvor: Artsy
