Protekle sedmice, 26. maja navršilo se punih 113 godina od rođendana, dok će slijedeće sedmice 11.juna biti tačno 41 godina od datuma smrti Džona Vejna (John Wayne), po svim relevantnim mjerilima jednog od najvažnijih i najpoznatijih američkih glumaca svih vremena, čovjeka koji je svojim imenom, pojavom i radom postao sinonim prvo za žanr vesterna, a zatim i čitavog jednog pogleda na svijet.
Oko njegove ličnosti, stavova i karijere godinama se lome koplja kako između publike tako i između kritike, krećući se od slijepog obožavanja do totalnog osporavanja.
Optuživan je godinama za desničarstvo, rasizam, propagiranje konzervativnog američkog tradicionalizma, lošu glumu, stereotipnost filmova… najčešće od liberalno nastrojenih filmskih krugova čije su tvrdnje iz današnje perspektive sasvim irelevantne u odnosu na značaj njegovog opusa…
Sa druge strane slavljen je kao glumac koji je dao najveći doprinos tzv. “glumi ličnosti”, učesnik u nekoliko najvećih filmova u istoriji te umjetnosti, simbol jednog žanra i predmet izučavanja nekoliko generacija svjetskih filmaša…
Džon Vejn je u svakom slučaju kompleksna i kontroverzna ličnost, iza čije se, na prvi pogled jednostavne pojave, krije simbolika čitave jedne epohe u istoriji filma… Njegova robustna silueta karakterističnog hoda, sa stetsonom na glavi i pištoljem na boku, još je najčešća asocijacija u masovnoj svijesti pop-mitologije kad se pomene riječ vestern.
A to se u svakom slučaju nije desilo zato što je on zastupao ovo ili ono ideološko-političko mišljenje, nego zato što je, vođen sopstvenom estetikom totalnog profesionalizma, krajnje pošteno stvorio (namjerno ne kažemo odglumio) oko 170 filmskih likova, radeći sa nekim od najvećih režisera u istoriji Holivuda.
Pokojni Branko Vukojević u svom tekstu o Džonu Vejnu („Ritam“ br. 10/11) taj proces stvaranja Džona Vejna kao glumca – ličnosti definisao je kroz tezu žanrovskog formiranja ličnosti.
“Vejn kao arhetipski primjer glumca-ličnosti s vremenom je prerastao gotovo u žanrovsku konvenciju po sebi, elemenat koji se suprotstavlja ostalim konstantama žanra i u interakciji s njima, suptilnom promjenom međuodnosa, doprinosi novim značenjima i iskustvima u okviru već poznatih formi.”
Takođe, jedan od najeminentnijih poznavalaca njegovog opusa na ovim prostorima Goran Terzić taj proces definisao je još sažetije.
“Ruku na srce, Vejn nije ni glumio. On je jednostavno bio tu, u kadru, a sve ostalo je već čista metafizika koja neumitno odvaja zvijezde od onih drugih.”
Vejn je kroz nastupe, prvenstveno u filmovima Džona Forda (John Ford) i Hauarda Hoksa (Howard Hawks), postao žanr za sebe, jednako ubjedljiv u vesternu, ratnom filmu, drami, komediji, krimiću i svakom drugom klasično formulisanom žanru u kojem se okušao tokom karijere.
Dominaciju statusa “najvećeg kauboja svih vremena” naspram drugih profila koje je glumio, osim sopstvenog doprinosa toj tituli, Vejn može da zahvali saradnji sa režiserima koji su taj status znali da iskoriste na najbolji mogući način od pomenutih Forda i Hoksa do Henrija Hataveja (Henry Hathaway).
Tvrdnju da Vejn nije glumio nego da je jednostavno pred kamerom bio isti čovjek kao i iza nje, potkrepljuje citat Grečen Vejn – supruge Vejnovog sina Majkla u jednom od intervjua, povodom reizdanja njegovih filmova:
”Moj suprug govorio je da je jedina razlika između filma i realnosti njegovog oca bila garderoba. Čovjek kojeg ste vidjeli u filmovima bio je čovjek koji je večerao s nama za trpezarijskim stolom. Bio je u tijesnom dodiru sa realnošću. Niste bili svjesni činjenice da je bio glumac…“
No, najbolji i vjerovatno najčešće citiran epitaf Vejnovoj karijeri, ipak je dao njegov “ideološki neprijatelj” i neskriveni filmski obožavalac, francuski režiser Žan Lik Godard (Jean Luc Godarrd)
“Koliko god mrzio Vejna zbog njegovog angažmana oko vijetnamskog rata, spreman sam da mu sve oprostim istog trenutka kad u Fordovim ‘Tragačima’ podigne Natali Vud u naručje, uz riječi ‘Let’s go home Debbie’.“
Povodom ova dva datuma odlučili smo da napravimo naš izbor 10 najvažnijih filmova ove legendarne filmske ikone, što nije nimalo lak posao kada se zna da je iza sebe ostavio 179 naslova u kojima se pojavio kao glumac.
“Poštanska kočija“(Stagecoach -1939)
Po legendi, režiser Džon Forde je ulogu Ringo Kida, u vesternu “Poštanska kočija”, pisao sa Vejnom u glavi, odbivši tad daleko poznatijeg Kerija Granta (Cary Grant) za glavnu ulogu. Rezultat je bio prvi stvarno veliki film u istoriji vesterna, ogromni bioskopski hit sa sjajnim kritikama koje su dale težinu čitavom žanru. Po mišljenju mnogih, riječ je o jednom od najvećih filmova uopšte, što i nije daleko od istine. Osim što je označila rediteljev prelazak sa nijemih na zvučne filmove, “Poštanska kočija” je od Džona Vejna (do tada glumca u filmovima B kategorije), napravila veliku zvijezdu. Uz ovaj film je i klasični lajtmotiv vesterna, putovanje male grupe zapadnjaka kroz “neprijateljsku” teritoriju naseljenu Indijancima, dobilo sasvim novo značenje, ali je glavni negativac u filmu ipak pohlepni bijeli bankar, što će svoje pravo značenje dobiti nekih 80 godina kasnije.
“Crvena rijeka”(Red River-1948)
Vejn u ovom klasiku Hauarda Hoksa (Howard Hawks) igra teksaškog stočara koji goni stoku iz Teksasa u Misuri, dok se istovremeno svađa sa usvojenim sinom oko statusa predvodnika kaubojske družine. Scenario je napisan na osnovu priče “The Chisholm Trail”, a pravo je uživanje gledati Vejna i Montgomerija Klifta (Montgomery Clift) kako se nadmeću u ulogama oca i sina, dok se Džoana Dru (Joanna Dru) nalazi u ulozi žene rastrzane između dva muškarca. Nakon ovog filma njegov mentor Ford navodno je izjavio: “Nisam znao da taj veliki kučkin sin zna da glumi”, pošto je ostao zadivljen Vejnovom “dramskom” rolom grubog rančera koji ne dozvoljava mišljenje drugih dok on jaše na čelu stada…Osim sjajne glume film je ostao zapamćen po spektakularnim akcionim scenama za to doba i odličnoj muzici ukrajinskog kompozitora Dimitria Tiomkina.
